2 Leerlingen zijn zo veel gemotiveerder om aan het werk te gaan
Docenten vinden activeren van leerlingen en differentiëren belangrijk, maar vaak niet makkelijk. De Rijksuniversiteit Groningen heeft in samenwerking met de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden en dertien VO-scholen twee professionele leergemeenschapen georganiseerd om hieraan aandacht te besteden bij Nederlands en wiskunde. Er is gekozen voor Lesson Study als manier van werken en professionaliseringsaanpak. Beide PLG’s hadden hun eigen vakspecifieke insteek: leesvaardigheid bij Nederlands, en het begrijpen van wiskundige concepten bij wiskunde. De PLG Nederlands had als nevendoel het ontwikkelen van lesmateriaal. Een tweede doel was Lesson Study door de PLG-deelnemers als toekomstige Lesson Study-begeleiders in de eigen school te laten brengen, om op deze manier de leercultuur in de scholen te stimuleren. De PLG’s hadden een looptijd van vier jaar (2013-2017).
Lesson Study is een van oorsprong Japanse professionaliseringsaanpak die leraren stimuleert te focussen op het leren van leerlingen. In een Lesson Study doorlopen leraren in teamverband een cyclus met verschillende stappen om het leren van een specifiek onderwerp door leerlingen te verbeteren (zie Figuur 1). Leraren analyseren daarbij kritisch en systematisch de leerprestaties van leerlingen, en verbeteren zo hun (vak)didactisch handelen.
Figuur 1. De Lesson Study-cyclus.
De Lesson Study-cyclus start (eerste fase) met een oriëntatie op het thema, zoals leesvaardigheid bij Nederlands. Ook wordt het doel bepaald, zoals ‘leerlingen kunnen een bepaalde leesstrategie toepassen’. Dit wordt gedaan via het bestuderen van bijvoorbeeld leerlingresultaten, doelen, bestaande curricula, leerstandaarden, methoden en literatuur. In de tweede fase wordt een onderzoeksles ontworpen met een didactiek om alle leerlingen te bereiken. In de derde fase wordt de onderzoeksles uitgevoerd door een teamlid; andere teamleden observeren en verzamelen gegevens over onderwijzen en leren aan de hand van vooral observatie van en interviews met leerlingen. In de vierde fase wordt de les nabesproken en worden de verzamelde gegevens gezamenlijk geanalyseerd en consequenties besproken. In de vijfde fase wordt de les zo nodig bijgesteld en opnieuw uitgevoerd. In de laatste fase wordt vastgesteld wat geleerd is door leerlingen en leraren, en worden de opbrengsten gedeeld. Een externe of interne procesbegeleider, de Lesson Study-begeleider, begeleidt het team bij het doorlopen van de cyclus. Ook een vakdidacticus of andere expert kan desgewenst bij het team betrokken worden, bijvoorbeeld door literatuur aan te reiken, feedback te geven op het ontwikkelde lesplan of de onderzoeksles mee te observeren en na te bespreken.
Beide PLG’s bestonden uit eerste- en tweedegraads docenten van verschillende scholen voor voortgezet onderwijs in Noord-Nederland (zie Figuur 2). De Lesson Study-aanpak in deze PLG’s was daarmee bovenschools. Voor deelname aan de PLG en het flankerend onderzoek kregen docenten 100 uur per schooljaar. Elke PLG werd geleid door twee vakdidactici. De PLG-bijeenkomsten waren geroosterd op de vrijdagmiddag in Groningen. In overleg met de schooldirecties konden klassen voor de onderzoekslessen zo nodig ook worden geroosterd op de vrijdagmiddag. De vier vakdidactici en de projectleider (eerste auteur van dit artikel) vormden de PLG-projectgroep die de PLG’s heeft aangestuurd. De bestuurders van beide lerarenopleidingen en twee schoolleiders vormen de klankbordgroep voor de PLG-projectgroep.
Figuur 2. Overzicht van de 13 scholen en de 2 lerarenopleidingen.
In totaal hebben twaalf docenten Nederlands en achttien docenten wiskunde aan de PLG’s deelgenomen. Via schoolleidingen zijn docenten geworven die gemotiveerd zijn om hun activerende en differentiatievaardigheden te ontwikkelen, en zich als Lesson Study-begeleider binnen de eigen school te ontwikkelen.
De PLG’s zijn gestart met een bijeenkomst voor de betrokken scholen. Lesson Study is daar kort geïntroduceerd. Vervolgens hebben twee bijeenkomsten plaatsgevonden over het vakspecifieke thema van de PLG’s. Daarna hebben docenten elk schooljaar twee Lesson Study-cycli uitgevoerd in Lesson Study-teams van drie tot zes docenten. Er waren drie teams in de PLG Nederlands en drie teams in de PLG wiskunde. De vakdidactici hebben de docenten daarbij werkende weg ingevoerd in Lesson Study. Elke cyclus ontmoetten de Lesson Study-teams elkaar tijdens de onderzoeks- en planningsbijeenkomsten in de eigen PLG. Elke Lesson Study-cyclus startten de vakdidactici met een introductie op het gebied van het vakspecifieke thema en hoe dit effectief te leren en te onderwijzen. Vervolgens ontwikkelden de docenten met hun eigen Lesson Study-team een onderzoeksles, schreven het lesplan inclusief leerlingendoelen, verwachte leerlingreacties en dataverzamelingsmethoden. De onderzoekslessen vonden plaats in de scholen van de deelnemende docenten. Eén docent van het Lesson Study-team voerde de onderzoeksles uit, en de andere teamleden en een vakdidacticus observeerden en verzamelden gegevens. De docenten bezochten op deze manier tweemaal per cyclus een school voor het observeren van de onderzoekslessen, en voor het nagesprek (reflectie). Elke cyclus werd afgesloten met een evaluatie- en reflectiebijeenkomst in de eigen PLG. De Lesson Study-teams bespraken en deelden de gegevens uit de onderzoekslessen, bespraken consequenties voor aanpassing van de lessen, en voor het leren van leerlingen en onderwijzen.
De schoolleiders van de betrokken scholen werden regelmatig geïnformeerd via nieuwsbrieven en informatiebijeenkomsten over de voortgang van de uitgevoerde Lesson Study-activiteiten. Aan het eind van elk schooljaar werd een conferentie georganiseerd voor collega’s en schooldirecties van de betrokken scholen en lerarenopleidingen. Daar presenteerden de Lesson Study-teams via workshops hun uitgevoerde Lesson Studies en wat het hen heeft opgeleverd.
Om het Lesson Study-proces autonomer te kunnen doorlopen, ontvingen de Lesson Study-teams vanaf de tweede cyclus in het eerste jaar een beknopte handleiding hoe Lesson Study uit te voeren. Daarnaast vervulden de vakdidactici dit eerste jaar twee rollen: die van vakdidactisch expert en van Lesson Study-begeleider. Vanaf het tweede jaar concentreerden de vakdidactici zich steeds meer op hun rol als vakdidactisch expert, bouwden ze de rol van Lesson Study-begeleider geleidelijk af, en functioneerden de Lesson Study-teams steeds autonomer met roulerende rollen.
Gedurende de projectperiode bewaakte de PLG-projectgroep de gang van zaken in de PLG’s, en ondernam meerdere malen actie. Zo bleek gedurende de eerste cyclus dat docenten het hoe en wat van het observeren van leerlingen lastig vonden. Vanaf de tweede cyclus in het eerste jaar werd daarom het werken met voorbeeldleerlingen ingevoerd om de focus op het leren van leerlingen te versterken. Na de tweede cyclus bleek dat de docenten een weinig onderzoekende houding lieten zien, en dat in de ontwikkelde lesplannen het leren en denken van leerlingen maar nauwelijks zichtbaar werd gemaakt. Vanaf de derde cyclus is daarom de rol van de docent als onderzoeker, alsmede het zichtbaar maken van het denken en leren van leerlingen expliciet benadrukt en zijn hiervoor hulpmiddelen aangereikt. Omdat gedurende het eerste jaar de samenwerking niet in alle teams even goed was verlopen, is vanaf de derde cyclus de teamsamenstelling veranderd en werd bij wiskunde besloten om de Lesson Study-teams kleiner te maken. Daarnaast werd de teams gevraagd om ter versterking van de samenwerking elke nieuwe Lesson Study-cyclus met de expliciete bespreking en formulering van groepsnormen te starten.
In de PLG Nederlands ontwikkelde een team een lessenserie over kritisch lezen waarbij geconcludeerd werd dat modelleren en interactie goede manieren lijken om leerlingen een kritische attitude te laten ontwikkelen bij het lezen van teksten. Een vakdidacticus en docent schreven hierover het artikel ‘Twijfelen mag!’ voor Levende Talen Magazine. Een ander team ontwikkelde een lessenserie waarbij leerlingen leerden om hoofd- en bijzaken te onderscheiden via verwerkingsopdrachten die pasten bij hun leerstijl. Het ontwikkelen van methodes om daarbij het denken van leerlingen eenvoudig doch snel zichtbaar te maken voor de docent was de belangrijkste opbrengst. Een van de docenten heeft hierover gepresenteerd tijdens de internationale WALS-conferentie 2016 in Exeter, Engeland.
In de PLG wiskunde ontwikkelde een team een les om de sinusfunctie te introduceren. Elk jaar blijkt dit onderwerp een hobbel voor leerlingen te zijn. In de ontwikkelde les bleken de leerlingen een moeilijke stap in het begrijpen van de sinusfunctie goed te nemen. De gekozen opbouw van de les leek hier aan bij te dragen. Een ander team ontwikkelde een les die gericht was op het begrijpen van gelijkvormige driehoeken. Het blijkt dat leerling het wiskundige begrip gelijkvormig makkelijk verwarren met uitspraken in spreektaal over gelijke vormen. De keuze om leerlingen actief te laten zoeken naar gelijkvormige driehoeken met expliciete aandacht voor goed taalgebruik bleek tot een actieve zelfontdekkende les te leiden.
Docenten gaven aan allerlei (vak)didactische kennis en inzichten op te hebben gedaan:‘“Wat ik er vooral heb uitgehaald is het vragen aan leerlingen: hoe ervaren jullie het? Wat vinden jullie? Werkt dit goed? Zouden jullie het op die manier willen proberen? Je krijgt ze dan veel gemotiveerder om ook echt aan het werk te gaan.’ (docent Nederlands). Een aanzienlijk deel van de docenten rapporteerde dat ze vaak kleinere, maar soms ook grote dingen wijzigen in hun onderwijspraktijk: ‘Ik probeer meteen van: hoe moet ik dat anders doen. Wie zit zich nu te vervelen, welke leerlingen moet ik wat extra taken aanreiken. En ik ben daar wel…, het heeft direct invloed ja.’ (docent wiskunde). Veel docenten gaven aan dat Lesson Study bijdraagt aan een verbeterd begrip van het denken van leerlingen en dat ze meer inzicht krijgen in onderwijsleermateriaal: ‘Je kon hetzelfde materiaal heel goed op verschillende niveaus gebruiken; heel leuk om de verschillen te zien.’ (docent Nederlands). Sommige docenten ervoeren dat Lesson Study hen meer verbondenheid met collega’s oplevert: ‘Ik heb meer geleerd over samenwerken, ook al kost het meer tijd, toch samen te zoeken naar teksten, samen beslissen etc. meerwaarde in plaats van alleen doen.’ (docent Nederlands).
Wat betreft het verloop van het Lesson Study-proces ervoeren docenten het als leerzaam en uitvoerbaar, al kostten de eerste twee fasen de docenten wel duidelijk meer moeite dan de overige. Docenten vonden het onderzoeksdeel niet altijd nodig, en vonden het lastig om het lesplan uit te schrijven inclusief onderbouwing, leerlingdoelen, verwachte leerlingreacties en dataverzamelingsmethoden. Daarentegen werd vooral de observatiefase bijzonder gewaardeerd.
De positieve houding van de docenten, de begeleiding door de vakdidactici, en de tijd die voor de docenten was geregeld op de vrijdagmiddag bleken bevorderende factoren. Bij sommige docenten beïnvloedde de samenstelling van het team de samenwerking negatief. Een andere belemmerende factor voor sommige docenten was het ontbreken van steun en belangstelling van de schoolleiding gedurende het gehele traject, maar vooral op het moment dat ze Lesson Study in de eigen school wilden introduceren: ‘Het is het hele schoolcultuurtje he, ik voel heel sterk omdat wij er midden in zitten, in die veranderingen op school, hoe kan ik mijn docenten hierin mee krijgen. We moeten het breder trekken dan alleen de sectie of de koffietafel, en er ook me bezig moeten gaan, ik denk dat wij daar veel winst kunnen behalen.’
Hoe verder?
Vrijwel alle PLG-docenten zijn enthousiast geworden voor Lesson Study, en willen er graag mee doorgaan. Dit geldt ook voor ongeveer de helft van de PLG-scholen. De betrokken lerarenopleidingen gaan zeker verder met Lesson Study, zowel in de opleiding als in hun activiteiten met scholen. Zie voor meer informatie: http://www.rug.nl/education/lerarenopleiding/professionalisering/lesson-study
Siebrich de Vries ([email protected]) is projectleider Lesson Study Rijksuniversiteit Groningen (RUG), Carien Bakker en Gerrit Roorda werken aan de RUG en Joke van Balen en Dédé de Haan aan de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden.
Lees hier het artikel 'Vergroot je repertoire met PLG' van Cindy Poortman e.a.
Goei, S.L., Verhoef, N., Coenders, F., Vries, S. de & Vugt, F. van (2015). Een Lesson Study team als een professionele leergemeenschap. Tijdschrift voor Lerarenopleiders, 36(4), 83-90.
Vries, S. de, Verhoef, N., & Goei, S. L. (2016). Lesson Study: een praktische gids voor het onderwijs. Antwerpen/Apeldoorn: Garant Publishers.
Vries, S. de, Roorda, G., & Veen, K van (2017). Lesson Study: Effectief en bruikbaar in het Nederlandse onderwijs? NRO case report. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen.
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
